X HOME

Dân gian có câu “Ở đời có bốn cái ngu: làm mai, lãnh nợ, gác cu, cầm chầu”. Làm mai, lãnh nợ thì hiện nay nhiều người còn biết, cầm chầu thì ít người biết hơn và đặc biệt là gác cu thì không còn mấy người biết, thậm chí trong các tài liệu ghi chép lại ý này cũng chưa được diễn giải chính xác.

1. Làm mai: tức là mai mối, nếu mai mối cho 2 người thành vợ chồng hòa thuận thì hầu như chẳng ai biết ơn người làm mai, ngược lại nếu hạnh phúc đổ vỡ, ly dị thì người làm mai lại là người chịu tội.

Hồi trước, ĐBSCL đất rộng người thưa, kinh tế chưa phát triển, nên việc giao lưu gặp gỡ giữa các cộng đồng làng xóm rất hạn chế. Do đó, trai gái khi lớn lên cũng ít có cơ hội làm quen, thế là xuất hiện người làm mai mối. Người làm mai là người biết rõ gia đình cả hai phía đàng trai và đàng gái. Không những thế, người làm mai còn “thấy” được những điểm ưu việt của người con trai và con gái và tin tưởng là họ sẽ rất phù hợp nhau. Nhưng ở đời ai chẳng biết chuyện gia đình cũng có lúc “cơm không lành, canh không ngọt” nhưng người ta vẫn cứ lôi người làm mai ra mà trách móc là “tại sao lại giới thiệu cho tôi người như thế”.

2. Lãnh nợ: Lãnh dùm số tiền nợ của người khác, đứng tên dùm cho một người đi vay ngân hàng chẳng hạn, đến khi người ta không trả thì mình lãnh đủ.

Cũng tương tự như chuyện làm mai, người lãnh nợ là người quen biết cả hai phía người vay và người cho vay. Và nếu người vay chuồn mất biệt thì xem như người lãnh nợ phải nai lưng ra mà trả nợ thay, vậy mới gọi là ngu!

3. Cầm chầu: Những người đánh trống trong khi hát ả đào ngày xưa gọi là cầm chầu, họ phải theo dõi để đánh theo nhịp câu hát, nếu đánh sai sẽ bị khiển trách, nếu bài hay người ta chỉ khen ả đào chứ không hề nhớ đến người đánh trống.

Chuyện cầm chầu thì cần phải phân biệt là chầu lễ hay chầu thường. Chầu lễ là do các vị chức sắc trong làng, dùng tiếng trống để ra lệnh cho các nhóm khác nhau thực hiện nghi thức lễ lộc. Người cầm chầu lễ phải học tập rất công phu và là người có uy tín nhất trong làng xã nên không thể gọi là ngu được! Trái lại dân cầm chầu thường lại là dân tay ngang, chẳng học hành bài bản gì ráo, khi có đoàn hát về làng xóm biểu diễn thì người ta dùng tiếng trống để làm cho không khí xôm tụ. Ví như khi đào kép hát một đoạn hay, diễn một động tác khó, hay có đoạn đối đáp ví von thì người cầm chầu đánh một hồi trống theo kiểu thay cho câu mà các diễn viên thời nay hay nói là “xin quí vị cho tràng pháo tay đi ạ!”. Để rồi sau buổi diễn người cầm chầu thế nào cũng nhận những câu phê phán của khán giả như “hát dở ẹc mà cũng đánh trống liên tục”, hay của phía đào kép quở trách “hát mùi mẫn như vậy mà không biết đánh trống cho ra hồn”, tức là đằng nào thì cũng bị mắng, như vậy sao mà không mang tiếng ngu cho được!

4. Gác cu: Người xưa đi bẫy chim cu gọi là gác cu, vì họ phải làm dùng 1 con cu trống để dụ chim cu đến rồi giật bẫy để bắt. Họ phải ngồi bất động để dụ chim, mặc cho muỗi đốt, kiến cắn, có khi về tay không chẳng bắt được con nào.

Riêng chuyện gác cu mà bị gọi là ngu thì khá phức tạp. Để hiểu cặn kẽ chuyện này, chúng ta có thể hình dung là ĐBSCL có ba vùng sinh thái nước ngọt rất đặc thù là vùng ngập sâu, vùng ngập trung bình và vùng không ngập. Dĩ nhiên là trên mỗi vùng này, người dân đã biết chọn lựa các giống lúa và kỹ thuật canh tác phù hợp. Vùng ngập sâu thì có giống lúa mùa nổi và kỹ thuật sạ khô, tức là lúa giống được gieo lúc đất còn khô, để khi có mưa thì hạt lúa nảy mầm, rễ ăn sâu vào trong đất, rồi khi nước đổ về thì cứ nước dâng tới đâu thì cây lúa ngoi lên tới đó, đến khi nước rút đi thì cây lúa dài đến ba bốn mét nằm rạp trên mặt đất và mỗi mắt lên một hai chồi mới để rồi sau đó các chồi này ra hoa kết hạt. Vùng không ngập thì sử dụng các giống lúa mùa thông thường, gieo mạ rồi nhổ cấy ra ruộng, hiện nay nhiều vùng còn áp dụng kỹ thuật này cho những giống lúa ngắn ngày. Riêng vùng ngập trung bình thì người dân cũng sử dụng các giống lúa mùa thông thường, nhưng thuộc nhóm cao giàn hơn, đặc biệt là họ sử dụng kỹ thuật cấy hai lần. Đầu tiên mạ được “tỉa” trên cạn, rồi nhổ cấy xuống nước lần thứ nhất gọi là cấy giăm, sau đó mới bứng lên (bứng lúa cây) và đem cấy ra ruộng lần thứ hai. Mục đích chính của việc cấy hai lần là làm cho cây mạ (mạ lúa cây) cao giàn và cứng cáp hơn nhằm thích nghi với lớp nước trên ruộng lúc này đã sâu gần cả mét. Kỹ thuật cấy hai lần đã biến mất từ rất lâu trên toàn bộ vùng ĐBSCL.

Từ chuyện cấy hai lần này nên phải “tỉa” mạ trên đất liếp. Liếp được chọn phải bằng phẳng, cao ráo, đất tơi xốp; hạt lúa được ngâm ủ cho nhú mầm, rồi dùng chày tỉa tạo ra các hố sâu khoảng hai lóng tay, gieo một lớp mỏng hạt lúa vào và ngụy trang bên trên bằng một lớp trấu, lớp trấu này vừa để giữ ẩm cho hạt lúa nảy mầm vừa để đánh lừa lũ chim chuột. Mặc dù vậy, chuyện ngụy trang này chỉ có thể đánh lừa lũ chim se sẻ, chim dòng dọc mà không thể qua mặt được lũ chim cu. Chúng thường đáp từng đàn, đông hàng trăm con và chỉ lựa các hạt lúa giống mà không làm xáo trộn lớp trấu ngụy trang bên trên. Vì vậy, khi nhìn thì không phát hiện nhưng đến khi lúa mọc lên thành mạ chỉ thấy còn lưa thưa thì xem như mọi việc đã an bài!

Cũng vì chuyện lũ chim cu tinh quái ấy mà khi làm đất để tỉa mạ thì hai ba nhà ở cạnh nhau cùng làm một chỗ để dễ bề canh gác. Tất nhiên là nhà nào có thanh niên trai tráng thì phải xung phong trong chuyện gác cu. Để rồi nếu liếp mạ nhà mình mà lên đều hơn liếp mạ nhà hàng xóm thì sẽ lãnh câu “nhận gác cu mà chỉ biết lo cho liếp mạ nhà mình”, còn nếu mạ nhà mình lên kém hơn mạ nhà hàng xóm thì là “thứ khôn nhà dại chợ, liếp mạ nhà mình mà không lo, chỉ biết lo cho nhà hàng xóm”, đằng nào cũng bị chửi, chưa kể nếu liếp mạ nhà hàng xóm lên quá tệ thì phải chia mạ nhà mình cho họ, quả là ngu thật!

Như vậy trong cả bốn cái ngu nêu trên, tất cả đều có cùng một điểm chung là “tự nguyện” và “gánh lấy hậu quả” dù không phải chính mình gây ra lỗi lầm! Ấy vậy mà vẫn có người nhiệt tình làm mai làm mối, sẵn sàng đứng ra lãnh nợ, hao công tổn sức thức ngày thức đêm để gác cu, và nhận lời quở mắng của mọi người khi cầm chầu đánh trống. Những chuyện như vậy không phải chỉ xảy ra một lần mà là nhiều lần, thậm chí là thế hệ này qua thế hệ khác!

Liệu trong số những người làm những việc để rồi phải mang tiếng ngu ấy có chút suy nghĩ đắn đo gì trước khi thực hiện những việc ấy không? Và cái tiếng ngu ấy có ảnh hưởng gì đến danh dự và cuộc sống hàng ngày của họ không?

Thật ra những người được mọi người cậy nhờ làm mai mối hay lãnh nợ đều là những người rất có đạo đức và uy tín trong cộng đồng; việc vợ chồng cãi nhau cùng đổ lỗi cho người làm mai mối là cứu cánh để cho họ còn có dịp làm lành với nhau, bởi vì “lỗi không phải tại anh, cũng không phải tại em, tại người làm mai mối, nên chúng mình cãi nhau!”, hay “thằng Ba nó gấp đi làm ăn xa nên nó nhờ tau trả nợ cho bây!” để giữ gìn nguyên vẹn tình cảm của người cho vay và người đi vay.

Thanh niên trai tráng mà xung phong gác cu hay cầm chầu cũng đều là những người lanh lợi, được cả cộng đồng tin tưởng và yêu mến. Nên mặc dù họ bị quở trách chuyện mạ trúng mạ thất, đánh trống chầu xôm tụ hay không, thì đều được mọi người tha thứ và thông cảm, chẳng ai nỡ để bụng hay oán trách bao giờ!

Hóa ra những chuyện ngu đó không ám chỉ ý nghĩa là ngu dốt, mà nó ẩn chứa một tinh thần hào hiệp, theo kiểu “mình vì mọi người”. Làm mai là để giúp người tìm được hạnh phúc, lãnh nợ là cách tương trợ vốn liếng làm ăn, gác cu là chia sẻ khó khăn trong sản xuất và cầm chầu là góp vui trong những dịp hội hè. Vì những lẽ đó mà dù biết là ngu nhưng không ai ngại dấn thân, nó là chất keo kết dính giữa các cá nhân trong cộng đồng làng xóm, là một phần văn hóa của những người dấn thân đi mở mang bờ cõi. Ngày nay, cái văn hóa thâm thúy đó đang bị mai một, mai một như chính mình chưa hiểu hết cặn kẽ cả bốn cái ngu!